Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo sprawiają rodzicom i wychowawcom wiele problemów wychowawczych. Znajomość i świadomość przyczyn nieodpowiedniego zachowania dzieci jest w tym przypadku niezwykle ważna. Dzieciom nadpobudliwym należy poświęcić dużo uwagi. Należy przede wszystkim nauczyć je kontrolowania swojej energii. W osiąganiu tego celu pomogą odpowiednio organizowane zabawy ruchowe
i ćwiczenia relaksacyjne, w czasie których dzieci uczą się różnych sposobów rozładowywania energii ( np. swobodna ekspresja ruchowa, ekspresja kontrolowana). Istotne też jest aby nauczyć dzieci korzystania
z nagromadzonej w swoim ciele energii we właściwym kierunku. Bogdanowicz pisze, iż: „ważne jest uspołecznianie dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, nadmiernie skupionych na realizacji swoich potrzeb. Zajęcia w grupie pomogą im w rozwijaniu empatii i uczeniu się współpracy z innymi”.
Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem najczęściej występującym u dzieci w wieku przedszkolnym.
Słownik psychologiczny (1979) pod red. W. Szewczuka podaje: „nadpobudliwość psychoruchowa to zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, które charakteryzuje znaczna przewaga procesu pobudzania nad procesami hamowania, co znajduje swój wyraz w sferze ruchowej – w postaci wzmożonej ekspansji ruchowej lub niepokoju ruchowego, w sferze poznawczej – w postaci zaburzeń koncentracji uwagi, pochopności i pobieżności myślenia, w sferze emocjonalno – uczuciowej – w postaci nadmiernej wrażliwości emocjonalnej”.
Duża aktywność ruchowa jest charakterystyczna dla każdego dziecka w wieku przedszkolnym, jednakże dzieci nadpobudliwe są wręcz żywiołowe, chaotyczne w działaniu i wszystko robią w pośpiechu. Dzieci te nie potrafią pozostać w bezruchu nawet przez krótki okres czasu: chodzą po sali, biegają, podskakują, wymachują rękami lub nogami, ciągle zmieniają pozycję, kręcą się, wiercą – przeszkadzając w ten sposób rówieśnikom i wychowawcy.
U niektórych dzieci nadpobudliwość objawia się w postaci drobnych ruchów wykonywanych w obrębie własnego ciała, takich jak: poruszanie palcami, poprawianie włosów, obgryzanie paznokci, manipulowanie drobnymi przedmiotami. Dzieci nadpobudliwe najbardziej lubią zabawy w których przeważa element ruchu. Zawsze są skłonne do pomocy, ale niejednokrotnie ulegają wpływom zewnętrznym i zmieniają kierunek zainteresowań.
Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyraża się trudnościami z koncentracją uwagi, trudnościami w percepcji wzrokowej i słuchowej oraz pobieżnym myśleniem. Dziecko nie potrafi skupić się dłużej na określonej czynności, nawet najmniejsze bodźce zewnętrzne powodują zmianę kierunku zainteresowania, a co się z tym wiąże aktywność ruchową. Uwaga dziecka jest rozproszona, dlatego często nie potrafi ono udzielić prawidłowych odpowiedzi na stawiane przez Nauczyciela pytania. Cechuje je częściowy brak wytrwałości - skupienie się nad jakimś zadaniem i osiągnięciem zamierzonego celu jest tak ogromnym wysiłkiem, że powoduje szybkie męczenie się. Ich zdolności intelektualne nie różnią się od poziomu charakterystycznego dla dzieci w tym wieku, ale osiągnięcia są zazwyczaj znacznie gorsze niż ich możliwości.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w sferze emocjonalnej są niezwykle wrażliwe, łatwo obrażają się, są płaczliwe, kłótliwe, agresywne, mają wybuchy złości. Często popadają w konflikty z rówieśnikami. Dzieci te są jeszcze małe i nie potrafią realnie ocenić sytuacji, w jakiej się znalazły, nierzadko więc ich reakcje są „niewspółmierne do przyczyn”, które je wywołały. W domu rodzinnym jak i w przedszkolu dzieci ujawniają zniecierpliwienie w zabawach, nie lubią oczekiwania. Często zmienia się ich nastrój – od wielkiej radości do nagłego smutku czy złości. To powoduje, że dzieci nadpobudliwe nie są odporne na sytuacje trudne. Szybko się zniechęcają, tracą zapał, nie potrafią działać w sposób zorganizowany. Dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb zachowują się konfliktowo i agresywnie, co nie jest tolerowane przez otoczenie. Dzieci, które mają skłonności do mocniejszych przeżyć emocjonalnych, bardzo głęboko odczuwają brak akceptacji, boją się odrzucenia, co prowadzi do reakcji nerwicowych i nerwic. Z tego powodu bardzo często występują u nich zaburzenia snu, lęki nocne, moczenie się, tiki nerwowe.
U niektórych dzieci zauważalna może być nadpobudliwość we wszystkich sferach równocześnie, czyli w sferze poznawczej, ruchowej i emocjonalnej. Te dzieci sprawiają rodzicom i wychowawcom największe problemy. Ich czynności są chaotyczne, niedokładne, wykonywane w pośpiechu. Tempo pracy jest nierównomierne.
U części dzieci wraz z nadpobudliwością psychoruchową współwystępuje nieharmonijność rozwoju psychoruchowego, tzn. opóźnienie niektórych funkcji psychicznych ( spostrzeganie wzrokowe, słuchowe lub w trudności w zakresie sprawności ruchowej).
PRZYCZYNY NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ
Istnieje zdecydowanie wiele czynników, które zaburzają prawidłowy rozwój dziecka. Do głównych przyczyn można zaliczyć nieprawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego dziecka oraz nieprawidłowe funkcjonowanie jego otoczenia. Bezpośrednie przyczyny to: słabość procesów nerwowych, zachwianie równowagi (przewaga procesów pobudzania nad hamowaniem), zakłócenie ruchliwości tych procesów (szybkie przechodzenie od stanu pobudzania do stanu hamowania
i odwrotnie). Inna przyczyną nadpobudliwości jest wystąpienie czynnika uszkadzającego ośrodkowy układ nerwowy w życiu płodowym – spożywanie alkoholu przez rodziców, zażywanie narkotyków, zażywanie przez matkę leków nasennych i uspokajających, zatrucia ciążowe, przebyte przez matkę choroby zakaźne, niedotlenienie dziecka podczas porodu…
Istotny wpływ na rozwój zdrowia psychicznego dziecka mają czynniki społeczno – wychowawcze. Ważną rolę pełni tutaj środowisko rodzinne, w którym dziecko wzrasta, działa i uczy się. Małe dziecko potrzebuje szczególnej opieki, czułości i miłości ze strony rodziców. Trzeba poświęcać mu dużo uwagi, być w stosunku do niego cierpliwym i wyrozumiałym, dać mu poczucie wiary w jego możliwości. Gdy te potrzeby nie zostają zaspokojone, dziecko nie czuje się bezpieczne. Wykształca się wówczas postawa lękowa, która w następstwie staje się przyczyną nadpobudliwości.
Jedną z przyczyn są również warunki organizacyjne w środowisku pozarodzinnym – zbyt duża liczba dzieci w grupie lub klasie, co nie ułatwia indywidualnego traktowania dziecka nadpobudliwego. W przedszkolu wymaga się spokojnego siedzenia, przestrzegania ustalonych umów, a to wykracza często poza możliwości dziecka nadpobudliwego. Czuje się ono wówczas niezrozumiane i rozgoryczone, nie potrafi zrozumieć, dlaczego wymaga się od niego czegoś, czego ono nie potrafi wykonać.
WYCHOWANIE DZIECKA NADPOBUDLIWEGOW wychowaniu dziecka nadpobudliwego ważna jest współpraca rodziców i nauczyciela. Polega ona na podjęciu wspólnych kroków w udzielaniu mu pomocy i ujednoliceniu wymagań w stosunku do niego od wczesnego dzieciństwa. Rodzice powinni się jak najczęściej konsultować z nauczycielem, aby zorientować się w tym, jak się zachowuje w czasie zajęć oraz jak przebiega jego nauka na tle rówieśników. Nauczyciele mogą skorzystać z doświadczeń rodziców i dowiedzieć się jak dziecko zachowuje się w domu
Natowska podkreśla: „dziecko przejawiające poważne zaburzenia rozwoju psychoruchowego, wychowywane w nieprawidłowych warunkach środowiskowych, a jednocześnie pozbawione opieki, podlegające wpływom, ujawnia nasilenie zaburzeń zachowania, które staje się przyczyną konfliktówz otoczeniem. Konflikty te wywołują spontaniczne, często gwałtowne reakcje dzieci nadpobudliwych, przez nikogo nieregulowane, co utrwala niewłaściwe formy zachowania, wzmagające z kolei tzw. trudności wychowawcze”.
W chwilach pobudzenia emocjonalnego trudno jest się porozumieć z dzieckiem nadpobudliwym. Gdy dojdzie do konfliktu dziecka nadpobudliwego z innymi dziećmi w grupie, to – jeśli nie jest to sprawa wymagająca natychmiastowego rozpatrzenia – najlepiej odłożyć ją na później, aż dziecko się uspokoi. Rozmowa o problemach wychowawczych tylko wtedy będzie skuteczna, gdy będzie przeprowadzona w spokojnej atmosferze. Dziecko wówczas obiektywnie może spojrzeć na sytuację i ją ocenić. Ważne jest ograniczenie niepotrzebnych bodźców emocjonalnych, a nie chronienie przed wszelkimi bodźcami poprzez „ustępliwość, uległość i podporządkowanie się rodziców impulsywnemu dziecku” (H. Natowska). Należy bowiem nauczyć dzieci radzić sobie w trudnych sytuacjach. W wyniku dzieci nadpobudliwych nie należy stosować wobec nich kar fizycznych ani krzyczeć, ponieważ zwiększa to pobudzenie układu nerwowego oraz utrudnia dzieciom działanie i wykonywanie zadań. Dzieciom nadpobudliwym emocjonalnie nie należy polecać zadań zbyt trudnych, nawet w niewielki sposób przekraczających ich możliwości i wymagających wzmożonej mobilizacji. Dzieci nadpobudliwe nie umieją regulować tempa pracy. Najczęściej na początku pracują w pośpiechu, potem szybko męczą się; wykonują pracę niedbale, aby ją jak najszybciej skończyć lub odchodzą, nie kończąc jej wcale. Warto wtedy zareagować i zachęcić dziecko do dalszej pracy, zmotywować w spokojny sposób. Można je włączać do pracy w grupie, do pomocy nauczycielowi w organizowaniu zajęć i zabaw, powierzać im konkretne funkcje i zadania. Dzieci te biorąc udział w organizowaniu zajęć uczą się planowania, spokojnego działania. W sytuacji gdy dziecko zasłużyło sobie na karę, dobry efekt daje odsunięcie go od wykonywanych funkcji ( ale tylko wówczas gdy dziecko było bardzo pochłonięte jej wykonywaniem). Mając na celu zaspokojenie potrzeby ruchu, a równocześnie nauczenie dzieci hamowania swojej ruchliwości, powinno się przeplatać zajęcia ruchowe zajęciami cichymi, np. plastyka, słuchaniem muzyki, oglądaniem bajki. Dzieci przebywające na podwórku, powinny się znajdować pod stałą opieką, ponieważ są narażone na różne kłopoty i niebezpieczeństwa wynikająca z ich nadmiernej ruchliwości (upadki, konflikty z rówieśnikami, wybuchy złości, skłonności do agresji, podporządkowanie sobie innych. Wychowawcy i rodzice powinni pokazywać dzieciom właściwe sposoby zachowania, uczyć ich ustępowania, tłumaczyć, w jaki sposób można dojść do kompromisu. Po powrocie z podwórka powinna zapanować w domu spokojna i zgodna atmosfera przygotowująca dziecko do snu. Należy dziecko wyciszyć, np. przeczytać przed snem bajkę. Dobrym elementem wychowawczym jest wspólna kolacja z rodzicami i rodzeństwem. Ważne jest też, aby dzieci nadpobudliwe chodziły spać o określonej, zawsze tej samej porze.
Spionek wymienia następujące zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym:
- regularny tryb życia,
- odpowiednia liczba oraz stałość godzin snu i odpoczynku,
- prawidłowe i regularne odzywania,
- niezbyt forsowne ćwiczenia fizyczne i sportowe,
- spacery,
- systematyczne wietrzenie pomieszczeń,
- unikanie podnieceń w okresie wieczornym.
Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo od najmłodszych lat powinno być wychowywane według jednej, konsekwentnej linii postępowania; w spokojnej atmosferze, wdrażane do samodzielności; kontrolowane przez dorosłych i musi czuć, że zawsze w sytuacjach trudnych może liczyć na ich pomoc. Dziecko wychowywane w takich warunkach ma szansę na prawidłowy rozwój.
Opracowano na podst. książki R. Wiącek „Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym”.
Katarzyna Matuszewska
